De koers is gezet; het Rijk heeft besloten dat bodem en water sturend moeten worden bij ruimtelijke ontwikkeling. Om water en bodem voorop te stellen moet je luisteren naar wat water en bodem ons te vertellen hebben. Maar hebben wij wel genoeg dragende waterverhalen om te weten wat water van ons nodig heeft?
onderWATERwereld
In onderbelichte WATERverhalen worden toonaangevende figuren in de waterwereld geportretteerd. Zo spraken we dijkgraven, kunstenaars, een activist en een wetenschapper. Allen kozen een plek om het ‘waterverliesgebied-bord’ (een parodie op het waterwingebied-bord) neer te zetten dat past bij diens onderbelicht waterverhaal. Dit resulteerde in een reeks unieke perspectieven op de vraag: waar verliest water?
Scroll verder en dompel je onder in
onderbelichte waterverhalen.
Concept en fotografie: Fides Lapidaire
Projectmanagement en interviews: Susan Arts
Tekstschrijver: Raphael Kamp
Je staat er misschien niet bij stil, maar alles is verbonden met water. Van de bron, gletsjers hoog in de bergen, legt water via rivieren een kilometerslange weg af, een reis die van begin tot eind cruciaal is in het zorg dragen voor ons als mensen en onze omgeving. Of, zoals Li An Phoa, ecoloog en oprichter van Drinkable Rivers het mooi verwoordt: ‘Aan de rivier zijn we allemaal familie. Het water maakt ons bloedverwanten.’
Terwijl Li An uitkijkt over de Nieuwe Maas doet ze haar missie uit de doeken. ‘Ken je het schilderij The Cornfield van John Constable? Dat komt uit 1826. Op dat schilderij zie je een schaapsherder die zijn dorst lest door uit de rivier te drinken. Ik wil dat dat weer kan. Een paar generaties geleden was dat normaal, helaas is het vandaag de dag een unicum. We hebben water de rug toegekeerd, terwijl water net zo belangrijk is voor het leven op aarde als de zon. Het is de oorsprong van ons bestaan.’
We zetten onze wandeling, of beter gezegd, Li An’s water walk aan de Nieuwe Maas voort. Een bijzondere plek, één pot nat bij het Brienenoordeiland in Rotterdam waar alles samenkomt. Waar de Rijn en de Maas elkaar ontmoeten, waar waterbedrijf Evides afvalwater zuivert en er reservoirs vol drinkwater zijn. Kortom, er gebeurt hier van alles en het bewijst tegelijkertijd hoe afhankelijk we van water zijn. Li An hoopt dat dit besef groeit, en doet hier ook een bijdrage aan door het organiseren van water walks. ‘In veel culturen is het gebruikelijk om het water uit rivieren te bedanken, hier doen we dat niet. Wij gebruiken het als afvoerputje en als efficiënt middel voor boten om van A naar B te komen. Terwijl, rivieren juist de bloedvaten zijn van ons landschap. Voor irrigatie, voor de natuur, voor het leven an sich.’
Li An ziet water en de rivieren die ons er toegang toe geven als de basis van onze economieën. ‘We moeten hier zorg voor dragen en dat vereist dat we er vanuit een ander perspectief naar kijken. Wat als we bijvoorbeeld de drinkbare rivier als kompas zien? Dat we afgaan op dit kompas en het als maatstaf gebruiken, als gids om ons de weg te wijzen. Dan ga je ook anders nadenken over scheepvaart, over hoe we onze steden inrichten, hoe we omgaan met het lozen van vervuild water en zelfs onze internationale relaties, rivieren kennen tenslotte geen traditionele grenzen. Ik geloof dat onze relatie met water en de rivieren die ons dat water geven niet een vriendschap is maar veel intiemer. We bestaan zelf tenslotte ook voor 70% uit water. Het is familie. En als wij er samen voor zorgen dat water wint, dan winnen we allemaal.’
Onderbelichte WATERverhalen
‘Het is hier onzichtbaar droog. Dagenlang heeft het geregend en toch staat deze beek droog’ verteld Tim van Hattum, auteur van Nederland 2120 en Only Planet en werkzaam bij Wageningen University & Research. De observatie is tekenend voor deze tijd. ‘Het weer wordt steeds extremer, dat zie je overal in ons land terug, ook hier in het prachtige natuurgebied in Renkum.’
We wandelen verder door het bos en langs de beken. Tim vervolgt zijn verhaal: ‘Bizar hè? We hadden een kletsnatte winter, het kwam met bakken uit de lucht en toch hebben we door klimaatverandering vaker te maken met droogte dan voorheen. En dit is nog maar het begin.’
Van oudsher is Nederland zo ingericht dat al het water dat binnenkomt zo snel mogelijk weer afgevoerd wordt. Daarnaast exporteren we via de productie van goederen ook veel water naar het buitenland en vice versa. ‘Eigenlijk zijn we over de hele wereld water aan het rondpompen. Van de ene plek naar de andere, terwijl we ondertussen in groeiende mate met droogte te maken hebben en waterschaarste.’
Het is een onhoudbare situatie waar we snel verandering in moeten brengen, zeker gezien het van invloed is op onze ecologie, aldus Tim. ‘Onze beken zijn waardevolle ecologische systemen, met flora en fauna waar wij al sinds mensenheugenis de vruchten van plukken. Als zo’n beek droogvalt dan kan het in één klap verdwijnen met schade als gevolg.’
Volgens Tim ligt de oplossing in water weer de ruimte geven. Ook met het oog op de toekomst en de aanhoudende periodes van langdurige droogte. ‘We moeten ons landschap gaan inrichten als een spons. Elke druppel die er valt vangen, vasthouden en benutten. Hierbij moeten we ook rekening houden met de droogte en juist onderzoeken hoe wij het water ook kunnen gebruiken om de natuur te versterken. Water afvoeren zouden we alleen nog moeten doen als het echt niet anders kan.’
Nu al worden er stappen ondernomen om dit te realiseren. Zo werken ze bij Wageningen University & Research ook aan nature based solutions. Natuurlijke, duurzame antwoorden op de uitdagingen rondom water. Een stap in de goede richting, zo denkt ook Tim die aanvult: ‘Ik zie water als onze belangrijkste bondgenoot. Het is onderdeel van de natuur, net als wij dat ook zijn. Wij hebben er een handje van om met allerlei technische oplossingen op de proppen te komen. Dat moeten we ook durven los te laten, ook al zijn we een engineered land. Soms moet je ook gewoon een duik in het diepe nemen.’
‘Leafde foar it wetter, ofwel liefde voor het water’, dat kennen ze in Friesland maar al te goed. Leven met water is echt iets dat bij Friesland hoort vertelt Luzette Kroon, dijkgraaf van Wetterskip Fryslân. Maar ondanks dat ze er in Friesland zo vertrouwd mee zijn, kent ook dit gebied een onderbelicht waterverhaal. We staan met Luzette op een bruggetje bij de Poort van Eernewoude. Om ons heen ruist het riet van nationaal park De Alde Feanen. Onder onze voeten kabbelt water. Het is bruin, en dat is waar dit verhaal over gaat.
Het water geeft Luzette rust en bezinning. Ze geniet ervan, of het nu woest tekeergaat of wanneer er geen rimpeling te zien is. ‘Het is prachtig, elk moment met water is mooi. We kunnen niet leven zonder water. Terwijl we hier staan, zou je het bijna vergeten, maar we bevinden ons in een diepe polder. Het veen dat hier vroeger lag is voor een groot deel afgegraven bij de turfwinning. Jarenlang werd het watersysteem hier nadien geoptimaliseerd voor de landbouw. Na de oorlog moest er immers voedsel geproduceerd worden.
Door oxidatie van het resterende veen komt het gebied lager en lager te liggen, waardoor de tegendruk op het grondwater dat toestroomt vanuit het noorden en het zuiden minder en minder wordt. Dat heeft twee consequenties. Een ‘tong’ van zout grondwater trekt vanaf de Waddenzee telkens verder het gebied in. Daarnaast stroomt vanaf de andere kant ‘prachtig mooi kwelwater’ toe dat hier omhoog borrelt. Deze ontwikkelingen maken het steeds lastiger om het gebied bewoonbaar en bewerkbaar te houden. Dijken en infrastructuur moeten telkens weer aangepast worden, maar er zijn grenzen aan die maakbaarheid.
Het kwelwater kleurt bruin door ijzer en veen en ziet er daardoor niet zo ‘prachtig mooi ’uit, maar dat is het juist wel door alle mineralen die erin zitten. In droge tijden wordt gebiedsvreemd water uit het IJsselmeer ingelaten in het gebied. Wanneer er ‘te veel’ water is, wordt dat prachtige, kwalitatief goede water richting Waddenzee gepompt. ‘We gooien het zo weer naar buiten. Dat is zonde, dat is waterverlies! Wat zou het water zelf willen? ‘Ik denk dat het benut wil worden’.
‘Nu is echt de vraag gekomen, wat gaan we er aan doen?' Die vraag gaat Luzette na de verkiezingen ook aan het nieuwe algemeen bestuur van het Wetterskip voorleggen. Hoe ziet het Friese watersysteem van de toekomst er uit? ‘We zijn heel lang bezig geweest met strijden tegen het water. Nu moeten we de kracht en de waarde ervan gaan benutten. We moeten, net zoals onze voorouders deden, weer leren leven met water. We moeten echt anders gaan kijken.’
Bij de Alde Feanen, waar we staan, gebeurt dat al. Hier wordt dat kwalitatief goede water door It Fryske Gea gekoesterd en vastgehouden. Het is een prachtig natuurgebied met gebiedseigen water. Maar ook op andere plekken moet het water beter worden bewaard, in de bodem of in grote bergingen waaruit je in de zomer weer water kunt gebruiken. Niet alleen de natuur maar ook de agrarische sector is gebaat bij dit water van goede kwaliteit. Persoonlijk denkt Luzette dat er in deze lage gebieden oplossingen te vinden zijn. ‘Water mag hier zijn, het krijgt een eigen plek’.
Dat is uiteindelijk het verhaal: ‘Bodem en water zijn de tafel waarop alle andere puzzelstukjes, zoals de woningbouwopgave, energietransitie, recreatieopgave en het Nationaal Programma Landelijk Gebied hun plek moeten krijgen. We hebben allemaal een relatie met water, alleen zijn we ons er niet altijd van bewust. Uiteindelijk is de natuur sterker dan de mens: Het water stuurt al en zal dat in de toekomst nog meer doen.’
Dat je bij het douchen en het poetsen van je tanden water verbruikt is niet meer dan logisch. Maar wist je dat er bij de productie van de spijkerbroek die je ’s ochtends aantrekt of het kopje koffie waar je mee wakker wordt, ook liters en liters water komen kijken? ‘Ontzettend veel fabrieken maken in hun productieproces gebruik van water, ook van zoet water, oftewel drinkwater,’ aldus Jantijn Anema van non-profit organisatie Urgenda. We wandelen samen door Wijk aan Zee, op de achtergrond zien we de rokende schoorstenen van een staalfabriek, Jantijn wijst ernaar en vervolgt zijn verhaal.
‘Kijk, hoeveel water denk je dat die fabriek jaarlijks nodig heeft?’ Het antwoord volgt snel. ‘33 miljard. Oh, en dat is alleen zoet water, daar komt nog eens bijna 200 miljard zout water bij. Een deel van al dat water verdampt bij de fabrieksprocessen, maar 180 miljard liter wordt verontreinigd weer geloosd. Dat is bijna drie keer het jaarlijkse drinkwaterverbruik van Amsterdam. Genoeg om 1,5 miljard keer van in bad te gaan.’
Water is duidelijk een basisonderdeel van onze economie. Talloze producten waar we dagelijks gebruik van maken zien dankzij water het levenslicht. ‘Achter alle producten die je gebruikt, zit water dat je niet ziet,’ verwoordt Jantijn. Toch, zo blijkt al snel uit het gesprek, wordt water niet op waarde geschat. ‘Eigenlijk is water een schaars goed. Toch zien velen het nog als een vanzelfsprekendheid, ondanks dat we er zo afhankelijk van zijn.’ Volgens Jantijn zou het dan ook goed zijn om stil te staan bij ons watergebruik, en dan niet alleen als er in ons land sprake is van een waterschaarste zoals afgelopen zomer. Een oproep niet alleen gericht aan het individu maar ook aan de grootverbruikers.
‘Wat je nu ziet is dat veel fabrieken de bagger weer terug in de rivier lozen, vervuild water dat dan weer zijn weg vindt naar de zee en een bedreiging vormt voor het ecosysteem. Willen we naar een duurzaam industrieel landschap dan moeten we ons ook kritisch afvragen welke productieprocessen wel en niet wenselijk zijn en hoe we daarmee om willen gaan.’ Op de weg daarnaartoe ziet Jantijn ook waar er winst te behalen valt, bijvoorbeeld door vanuit de politiek de druk op te voeren om ervoor te zorgen dat fabrieken overgaan op een gesloten keten, waarbij het water gerecycled wordt. Een andere mogelijke oplossing is om het water hoger te belasten, om zo ook bewustzijn te creëren over de werkelijke waarde van water.
Tot slot pleit Jantijn ervoor dat we gezamenlijk meer waardering moeten krijgen voor water in het algemeen. ‘Voor mij is het een kwestie van het nut breder definiëren. We moeten kijken naar de lange termijn, in plaats van eigen korte termijn gewin. Niet onderzoeken hoe water zoveel mogelijk geld oplevert en economische groei stimuleert, maar hoe we water op zo’n manier in kunnen zetten en gebruiken dat het onze leefomgeving ten goede komt. Dat het goed is voor mens en milieu. Niet alleen vandaag, maar ook over 100 jaar.’
‘Het landschap hier is gevormd door de omliggende rivieren en kanalen, en de Blokhoven polder vertelt hier een prachtig verhaal over’, zo vertelt Jeroen Haan, Dijkgraaf van Hoogheemraadschap De Stichtse Rijnlanden. We staan middenin de Blokhoven polder, op het eiland Schalkwijk gelegen tussen het Amsterdam-Rijnkanaal en de Lek.
In de basis is deze polder ontworpen als een inundatiepolder, bedoeld om te overstromen tijdens periodes van wateroverschot. ‘Dat werkt zo, door het laagste punt van het eiland te gebruiken, kan het water zich verspreiden en elders geen schade aanrichten.’ Maar, de polder dient niet alleen een praktisch doel, het is er ook voor educatie en recreatie. ‘Terwijl we ons onderdompelen in de schoonheid van de natuurlijke omgeving, zet het ons ook aan het denken. Het herinnert ons aan het belang van waterbeheer.’
Wie een duik neemt in onze geschiedenis weet dat Nederland en water al eeuwenlang onlosmakelijk met elkaar verbonden zijn. We werken al langer samen, maar de toekomst brengt ook nieuwe uitdagingen met zich mee, zeker als het gaat om het efficiënt en duurzaam inrichten van Nederland, aldus Jeroen. ‘Het draait om verdelingsvraagstukken, daar zijn verschillende belangen bij gediend. Want waar geef je voorrang aan en aan wie?’ Hier gehoor aan geven is dan ook één van de redenen dat ons waterschap een politiek bestuur heeft.
‘Technisch gezien kun je overal bouwen, maar het is tijd dat het besef er komt dat water sturend is in ons landschap. We moeten water weer de ruimte geven, meebewegen met het water, doen we dat niet dan neemt het de ruimte.’ Het is een pleidooi van Jeroen met een duidelijke urgentie. Willen we onze samenwerking met water succesvol voortzetten dan moeten we de waarde van water inzien. Tegelijkertijd vraagt dit er ook om dat we anders naar onze omgeving kijken. Denken in mogelijkheden en de beschikbare ruimte multifunctioneel bezien. ‘Samen kansen afwegen en slim functies combineren. Oplossingen die rekening houden met onze natuur en het oorspronkelijke moerasgebied.’ Oplossingen die, volgens Jeroen, als je anders gaat kijken, ook verrassende vormen aan kunnen nemen. ‘Hoe zou een woning er bijvoorbeeld uitzien die meebeweegt met het klimaat? Van verhuizen naar verdrijven’ voegt Jeroen er lachend aan toe.
Ik zie onze band met water vooral als een goede vriendschap. Je hebt een verleden met elkaar, maar nóg belangrijker, een toekomst. Hoe die toekomst eruitziet is aan ons. En net als bij een echte vriendschap moet er ook de ruimte zijn om elkaar de waarheid te vertellen.’
Wat is Social Design?
Social Design is een effectieve manier om een oplossing te vinden voor taaie maatschappelijke vraagstukken. Of het nu gaat om stedelijke ontwikkeling, klimaatadaptatie of de hinder die omwonenden ondervinden van een bouwproject. Social Design helpt om dergelijke vraagstukken op een andere manier aan te pakken. Met de frisse blik van ontwerpers en in volwaardige co-creatie met de eindgebruikers komen we tot oplossingen. We maken wat goed is en lokaal werkt. Enthousiasmerend en verrassend.
Een ander perspectief op wateropgaven
Ben je nieuwsgierig hoe je het gedachtengoed van de onderWATERwereld kan vertalen naar jouw organisatie? Zit je met vragen als: Waarom krijgen we bewoners niet mee in klimaatadaptatie? Hoe luisteren we beter naar de bodem, het water en ander leven? Hoe neem ik sociaal-maatschappelijke uitdagingen mee bij een ingreep in de openbare ruimte?
Wij zetten Social Design in voor vragen in de waterwereld. Wij onderzoeken wat er zich ‘onderwater’ afspeelt. Over wie gaat jouw vraag nou echt? En wat doet er toe voor de mensen waarover het gaat? Wij verwonderen ons graag! We kijken naar waarden en komen vanuit daar met creatieve en aansprekende interventies.
